Καλλιεργήστε αγγούρι, κολοκύθι, πεπόνι, καρπούζι.

Κολοκυνθοειδή: Αγγούρι, Κολοκύθι, Καρπούζι, Πεπόνι

της Νέλης Γρηγορίου, Γεωπόνου ΓΠΑ, M.Sc.

Το αγγούρι (Cucumis sativus), το κολοκυθάκι (Cucurbita pepo), το καρπούζι (Citrullus vulgaris ή Citrullus lanatus) και το πεπόνι (Cucumis melo) είναι λαχανικά θερμής εποχής και ανήκουν στην οικογένεια των κολοκυνθοειδών (Cucurbitaceae).

Οι υψηλές θερμοκρασίες είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη και κυρίως την ωρίμανση των καρπών τους ενώ είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις χαμηλές θερμοκρασίες. Καλό είναι να καλλιεργούνται όταν οι θερμοκρασίες του εδάφους και του αέρα κατά τη περίοδο της νύχτας δεν πέφτουν κάτω από τους 13-15^οC. Το κολοκυθάκι αντέχει περισσότερο τις χαμηλές θερμοκρασίες και αναπτύσσεται καλύτερα σε σχετικά χαμηλές θερμοκρασίες νύχτας (12-13^οC) σε σχέση με τα άλλα κολοκυνθοειδή.

Μπορούν να καλλιεργηθούν σε ποικίλης σύστασης εδάφη, αλλά ευδοκιμούν καλύτερα σε αμμοπηλώδη, γόνιμα, πλούσια σε οργανική ουσία εδάφη, που συγκρατούν αρκετό νερό, έχουν καλή στράγγιση και καλό αερισμό. Το αγγούρι και το καρπούζι προτιμούν τα ελαφρά όξινα εδάφη και έχουν μεγαλύτερες απαιτήσεις σε νερό. Η αγγουριά είναι η περισσότερο απαιτητική σε νερό, ενώ η πεπονιά αντέχει σχετικά την ξηρασία.

Προετοιμασία λαχανόκηπου

Αν το έδαφος δεν έχει ξανακαλλιεργηθεί, απομακρύνονται πρώτα τα ανεπιθύμητα αντικείμενα (όπως πέτρες, κλαδιά) και ισοπεδώνεται ώστε να μην έχει ανώμαλη επιφάνεια.

Η προετοιμασία του εδάφους ξεκινά αρκετά πριν την εγκατάσταση της καλλιέργειας, περίπου κατά τις αρχές της άνοιξης, μόνο όταν το έδαφος είναι στον ρώγο του. Τότε γίνεται όργωμα βάθους 30 cm και ενσωμάτωση της οργανικής ουσίας (χωνεμένη κοπριά, κομπόστ). Ακολουθεί ένα πιο ελαφρύ σκάλισμα και απομακρύνονται τα ζιζάνια που έχουν εμφανιστεί.

Στη συνέχεια γίνεται ο σχεδιασμός της διάταξης του λαχανόκηπου, ενώ δεν παραλείπεται ο σχεδιασμός μονοπατιών ανάμεσα στα παρτέρια. Κατασκευάζονται αλίες, αυλάκια ή αναχώματα, ανάλογα με τη μέθοδο άρδευσης και γίνεται η εγκατάσταση του αυτόματου ποτίσματος, αν αυτό επιλεχθεί.

Απευθείας σπορά στον λαχανόκηπο

Οι σπόροι σπέρνονται απευθείας στο έδαφος στις αρχές της άνοιξης στις νότιες περιοχές και στις βόρειες κατά τον Απρίλιο-Μάιο. Ο χρόνος που θα χρειαστεί για τη βλάστηση των σπόρων εξαρτάται κυρίως από τη θερμοκρασία του εδάφους. Όσο πιο ψηλή η θερμοκρασία, τόσο πιο γρήγορα θα βλαστήσουν οι σπόροι. Όταν τα νεαρά φυτά αποκτήσουν 3-4 πραγματικά φύλλα γίνεται αραίωμα των φυτών και σε κάθε θέση αφήνεται το πιο δυνατό φυτό.

Σπορά στο σπορείο και μεταφύτευση στο χωράφι

Για να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα των χαμηλών θερμοκρασιών κατά τη σπορά, μια άλλη τεχνική αφορά τη σπορά σε σπορείο (π.χ. σε θερμοκρασία δωματίου) και τη μεταφύτευση στο λαχανόκηπο.

Όμως, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η οικογένεια των κολοκυνθοειδών είναι από τις πιο ευαίσθητες στη μεταφύτευση και για το λόγο αυτό δεν πρέπει ποτέ τα φυτά να μεταφυτεύονται γυμνόριζα, παρά μόνο με την μπάλα χώματος που περιβάλλει τις ρίζες. Η σπορά γίνεται σε παλέτες με ατομικές θέσεις και σε γλαστράκια, βάθους 5-10 cm. Οι σπόροι τοποθετούνται ένας σε κάθε θέση, και καλύπτονται με μείγμα εδάφους που κυκλοφορεί στο εμπόριο σε βάθος 1,5-2 cm.

Τα νεαρά σπορόφυτα όταν αποκτήσουν 4-5 πραγματικά φύλλα, καθώς και τα έτοιμα φυτά που αγοράζονται από το εμπόριο μεταφυτεύονται στον αγρό.

Αποστάσεις φύτευσης

Αγγούρι: Αν τα φυτά θα υποστυλωθούν η φύτευση γίνεται σχετικά πυκνά, ανά 40-50 cm επί της γραμμής και 1 m μεταξύ των γραμμών, ενώ όταν τα φυτά θα έρπουν στο έδαφος, οι αποστάσεις επί της γραμμής αυξάνονται στα 75 cm. Το φυτό φυτεύεται στο βάθος που είχε στο σπορείο (δεν καλύπτεται ο λαιμός), γιατί η βάση του στελέχους των νεαρών φυτών είναι πολύ ευαίσθητη και ευπρόσβλητη από παθογόνα εδάφους.

Κολοκύθι: Η φύτευση λόγω του όγκου των φυτών γίνεται σε γραμμές, σε σχετικά μεγάλες αποστάσεις, ανά 50-80 cm επί της γραμμής και 1-1,20 m μεταξύ των γραμμών.

Πεπόνι: Στον αγρό φυτεύεται σε γραμμές με αποστάσεις 0,80-1,20 m επί της γραμμής και 1,20-1,80 m μεταξύ των γραμμών.

Καρπούζι: Η φύτευση στον αγρό και στα χαμηλά τούνελ γίνεται σε γραμμές με αποστάσεις 0,5-1,5 m επί των γραμμών και 2-4 m μεταξύ των γραμμών.

Γενικά χρησιμοποιούνται μεγαλύτερες αποστάσεις όταν καλλιεργούνται πιο ζωηρές ποικιλίες και μικρότερες αποστάσεις για τον περιορισμό του μεγέθους των καρπών σε ποικιλίες που δίνουν πολύ μεγάλους καρπούς ή σε εμβολιασμένα φυτά με μεγάλη ευρωστία.

Καλλιεργητικές φροντίδες

Για πρώιμη καλλιέργεια στα κολοκυνθοειδή μπορούν να χρησιμοποιηθούν χαμηλά σκέπαστρα (τούνελ) που θα προστατεύσουν τα νεαρά φυτά στην αρχή της άνοιξης όταν οι συνθήκες δεν είναι ακόμα ευνοϊκές. Με την τεχνική αυτή, η σπορά στο σπορείο ξεκινά νωρίτερα (Ιανουάριο-Φεβρουάριο) και η μεταφύτευση στα τούνελ γίνεται στις αρχές της άνοιξης. Με την σταδιακή άνοδο της θερμοκρασίας και όταν οι συνθήκες είναι κατάλληλες για την ανάπτυξη των φυτών, ξεσκεπάζονται τα τούνελ για να αναπτυχθούν τα φυτά στον αγρό.

Αγγούρι: Παρόλο που έχει έρπουσα ανάπτυξη, είναι το μόνο που μπορεί να υποστυλωθεί όταν καλλιεργείται στο ύπαιθρο, με την προϋπόθεση ότι δεν επικρατούν ισχυροί άνεμοι στην περιοχή. Η υποστύλωση μπορεί να γίνει με πασσάλους ή με καλάμια που δεν ξεπερνούν τα 2 μ. σε ύψος. Η πρόσδεση της αγγουριάς πρέπει να γίνεται με προσοχή για να μην τραυματιστούν οι ευαίσθητοι βλαστοί της. Καλό είναι να αφαιρούνται οι πλάγιοι βλαστοί που εκπτύσσονται στον κεντρικό βλαστό μέχρι το ύψος των 30-40 εκ. περίπου, ώστε να ενισχυθεί η ανάπτυξη του κεντρικού βλαστού και να γίνει πιο ισχυρός. Όταν αναπτυχθούν οι αγγουριές, προτείνεται η αφαίρεση των παλαιότερων φύλλων, για να μην είναι πολύ πυκνή η βλάστηση και εμποδίζει τον καλό αερισμό των φυτών. Ακόμη, καλό είναι να απομακρύνονται οι κακοσχηματισμένοι καρποί όταν είναι ακόμη μικροί, για να μην καταναλώνουν θρεπτικά συστατικά εις βάρος των υπόλοιπων καρπών, αλλά και οι προσβεβλημένοι καρποί και φύλλα ώστε να παρεμποδιστεί η εξάπλωση ασθενειών.

Κολοκύθι: Όπως και στο αγγούρι, όταν η βλά-στηση είναι πολύ πυκνή, συνίσταται η αφαίρεση των παλαιότερων φύλλων και η απομάκρυνση προσβεβλημένων φύλλων και καρπών.

Πεπόνι: Συνήθως κορυφολογείται το κεντρικό στέλεχος πάνω από το 2 πραγματικό φύλλο για να ευνοηθεί η ανάπτυξη δύο πλαγίων βλαστών οι οποίοι κορυφολογούνται μετά το 5ο φύλλο, για να δώσουν ανάπτυξη σε 3-5 περίπου βλαστούς 3ης τάξης σε κάθε στέλεχος. Οι βλαστοί που φέρουν καρπούς κορυφολογούνται στα 2-3 φύλλα μετά τον καρπό. Καλό είναι να τοποθετείται άχυρο ή κλαδάκια κάτω από τους καρπούς ώστε να αποφεύγεται η απευθείας επαφή με το έδαφος. Για να μπορούν να αναπτυχθούν σωστά τα πεπόνια συνίσταται η αραίωση των καρπών, συνήθως 2-6 ανά φυτό, ανάλογα με την ποικιλία. Στις μικρόκαρπες ποικιλίες αφήνονται περισσότεροι καρποί απ ότι στις μεγαλόκαρπες.

Καρπούζι: Κατά τα αρχικά στάδια της ανάπτυξης των φυτών μετά τη μεταφύτευσή τους, προτείνεται να γίνεται παράχωμα. Ο αρχικός βλαστός κορυφολογείται μετά το 3-4 πραγματικό φύλλο, ώστε να ευνοηθεί η παραγωγή πλαγίων βλαστών. Κορυφολόγημα μπορεί να γίνει και στους δευτερεύοντες (πλάγιους) βλαστούς για να ευνοηθεί η παραγωγή τριτευόντων βλαστών. Με τον τρόπο αυτό αυξάνεται η φωτοσυνθετική επιφάνεια και το φυτό αποκτά πιο ομοιόμορφο «άπλωμα» πάνω στο έδαφος. Όπως και στο πεπόνι έτσι και στο καρπούζι αραιώνονται οι καρποί ανάλογα με την ποικιλία. Στις μικρόκαρπες ποικιλίες αφήνονται 6 καρποί ανά φυτό και στις μεγαλόκαρπες 3 καρποί.

Άρδευση και Λίπανση

Η άρδευση μπορεί να γίνει με αυλάκια, με καταιονισμό ή με σταγόνες. Μετά τη μεταφύτευση γίνονται ελαφρά ποτίσματα (τακτικά με χαμηλή ποσότητα νερού) για να έχει υγρασία το ριζικό σύστημα. Αργότερα, γίνονται ποτίσματα κάθε 2-3 ημέρες, ενώ κατά το καλοκαίρι σε ανεπτυγμένα φυτά μπορεί να απαιτείται καθημερινό πότισμα.

Η βασική λίπανση γίνεται με την ενσωμάτωση 4-5 kg/m² κοπριάς ή κομπόστ κατά την κατεργασία του εδάφους, σε βάθος 35-40cm, πριν από την εγκατάσταση της καλλιέργειας. Εξαιτίας της ταχύτατης ανάπτυξής τους, η προσθήκη βιολογικών λιπασμάτων κατά την ανάπτυξη και καρπόδεση των φυτών είναι απαραίτητη.

Συγκομιδή και συντήρηση

Οι καρποί του αγγουριού συγκομίζονται ανώριμοι-άγουροι, 2-3 περίπου μήνες μετά τη σπορά, όταν αποκτήσουν το ενδεικτικό μέγεθος της ποικιλίας. Η αγγουριά έχει διαρκή καρποφορία όταν επικρατούν ευνοϊκές συνθήκες και η συγκομιδή πρέπει να γίνεται τακτικά ακόμα και κάθε 1-2 ημέρες. Αν η συγκομιδή καθυστερήσει και οι καρποί παραμείνουν στο φυτό θα φτάσουν το στάδιο της φυσιολογικής τους ωρίμανσης, θα κιτρινίσουν και θα είναι ακατάλληλοι για κατανάλωση.

Τα αγγούρια είναι πολύ ευαίσθητα στις χαμηλές θερμοκρασίες. Στο ψυγείο μπορούν να συντηρηθούν για 1-2 εβδομάδες αν είναι τυλιγμένα σε πλαστική μεμβράνη για την αποφυγή μάρανσης λόγω απώλειας νερού.

Ο καρπός του κολοκυθιού συγκομίζεται με μαχαίρι, μαζί με ένα μέρος του παχιού ποδίσκου, όταν είναι ακόμα ανώριμος-άγουρος όπως και στο αγγούρι, 1-2 περίπου μήνες μετά τη σπορά, όταν έχει αποκτήσει το επιθυμητό μέγεθος. Τα μικρότερα σε μέγεθος κολοκυθάκια είναι πιο τρυφερά. Η συγκομιδή καλό είναι να γίνεται με γάντια για να μην τραυματιστούν οι καρποί που έχουν πολύ ευαίσθητη επιφάνεια.
Τα κολοκυθάκια είναι τα πιο ευαίσθητα στη συντήρηση σε σχέση με τα άλλα είδη της οικογένειας γιατί τραυματίζονται πολύ εύκολα. Μπορούν να συντηρηθούν όπως τα αγγούρια.

Οι καρποί της πεπονιάς αρχίζουν να ωριμάζουν σε διάστημα 3-5 μήνες μετά την σπορά των φυτών αναλόγως της εποχής, των θερμοκρασιών, της ποικιλίας κ.ά. Οι καρποί συγκομίζονται ώριμοι, σύμφωνα με τα ακόλουθα κριτήρια, γιατί οι καρποί δεν ωριμάζουν περαιτέρω μετά την απομάκρυνσή τους από το φυτό. Στο ψυγείο διατηρούνται για 10-20 ημέρες.

Κριτήρια για τη συγκομιδή του πεπονιού:

1. Το βασικό χρώμα του καρπού γίνεται ανοικτόχρωμο (σχεδόν κίτρινο χρώμα).
2. Στις ποικιλίες που φέρουν, η δικτύωση ή τα νεύρα στην επιφάνεια των καρπών είναι καλά ανεπτυγμένες, ανώμαλες, φελλώδεις, καλά εξογκωμένες, όταν στον ανώριμο καρπό είναι επίπεδες.
3. Η ουλή που σχηματίζεται στο σημείο αποκοπής του καρπού από το μίσχο να είναι ελαφρά κοίλη, και να αποχωρίζεται εύκολα ο μίσχος από το καρπό μετά από ελαφρό τράβηγμα.
4. Σε ορισμένες ποικιλίες (π.χ. κανταλούπες) όσο ο καρπός ωριμάζει, εμφανίζονται σχισμές στο σημείο επαφής μίσχου και καρπού, οι οποίες γίνονται εντονότερες με την ωρίμανση του καρπού – όταν ο μίσχος αποκολληθεί τελείως ο καρπός είναι σχεδόν υπερώριμος, κατάλληλος για κατανάλωση, αλλά δεν αντέχει πολύ σε αποθήκευση και μεταφορές – πιο κατάλληλη η συγκομιδή όταν είναι για αποθήκευση όταν ο μίσχος παρουσιάζει μερική αποκόλληση από τον καρπό.
5. Σε ποικιλίες που δεν φαίνονται αυτά τα χαρακτηριστικά, το άρωμα του καρπού εξωτερικά και το ελαφρό μαλάκωμα της άκρης του καρπού στο αντίθετο από τον ποδίσκο άκρο του, (όταν όμως αυτό δεν έχει προέλθει από επανειλημμένες πιέσεις) αποτελούν κριτήρια ωρίμανσης του καρπού.

Οι καρποί της καρπουζιάς αρχίζουν να ωριμάζουν περίπου 3-4 μήνες μετά την σπορά. Στις πρώιμες και υπό κάλυψη καλλιέργειες η συγκομιδή αρχίζει περίπου 100 ημέρες μετά τη σπορά και σε υπαίθριες καλλιέργειες 110-120 ημέρες μετά τη σπορά. Τα καρπούζια ωριμάζουν περίπου 1,5-3 εβδομάδες πιο αργά σε σχέση με τα πεπόνια. Οι καρποί δεν πρέπει να συγκομίζονται υπερώριμοι γιατί τότε η σάρκα τους είναι στεγνή, αχυρώδης, με πολλές ίνες (καρδιά ζαχαρωμένη). Αντίθετα, όταν συγκομιστούν νωρίτερα, τότε είναι άνοστα και άγλυκα. Όπως και στο πεπόνι οι καρποί δεν ωριμάζουν (γλυκαίνουν) περαιτέρω μετά την αποκοπή τους από το φυτό.

Εξωτερικά χαρακτηριστικά καρπού ως κριτήρια ωρίμανσης:

1. Χτύπημα στον καρπό με τα δάχτυλα δίνει βαρύ και όχι μεταλλικό ήχο.
2. Πίεση του καρπού με τα χέρια να δίνει εσωτερικό «τρίξιμο» της σάρκας.
3. Εύκολη απόσπαση του ποδίσκου από τον καρπό.
4. Όταν ξεραθεί (από πράσινος γίνεται καφέ) ο έλικας που βρίσκεται στη βάση του ποδίσκου του καρπού – το κριτήριο αυτό δεν είναι πάντα ακριβές.
5. Όταν η νεύρωση στο εξωτερικό του καρπού είναι τεντωμένη.
6. Όταν αποσπάται εύκολα ο φλοιός του καρπού με το νύχι.
7. Όταν το σημείο επαφής του καρπού με το έδαφος (επομένως δεν ισχύει για καρπούς από θερμοκήπια) μεταβληθεί από ελαφρύ πράσινο ή λευκό, σε λευκοκίτρινο ή κίτρινο.
8. Όμως, και στο καρπούζι και στο πεπόνι, το καλύτερο κριτήριο είναι η «βούλα», ο έλεγχος δηλαδή του καρπού με κόψιμο.