Φαγώσιμα χόρτα και βότανα στην ύπαιθρο

Στην Ελληνική ύπαιθρο υπάρχουν πολλά άγρια φαγώσιμα χόρτα. Πολλοί δεν τα γνωρίζουν εκτός από ένα δυο είδη, που ίσως έχουμε ψωνίσει για να φτιάξουν χόρτα ή πίτες. Τα άγρια χόρτα που φυτρώνουν στους αγρούς είναι ιδιαίτερα πλούσια σε βιταμίνη C, φλαβονοειδή, πολυφαινόλες, ω-3 λιπαρά οξέα και σε α-λινολενικό οξύ, συστατικά που συνεισφέρουν σημαντικά στην αντιοξειδωτική ικανότητα του οργανισμού. Θα προσπαθήσω να παρουσιάσω μερικά για την πιο εύκολη αναγνώριση, αξιοποίηση και χρήση τους στη διατροφή μας.^[4]

Τα χόρτα είτε καλλιεργούνται, είτε μπορεί να τα μαζέψει κανείς από  ακαλλιέργητες εκτάσεις, στις οποίες φυτρώνουν.^[3] 

Τα άγρια φαγώσιμα χόρτα δεν τα ξεριζώνουμε ποτέ.

κόβουμε με το μαχαίρι μόνο τα φύλλα και τα βλαστάρια τους. Η ρίζα συνήθως δεν τρώγεται (εκτός μερικών εξερέσεων οπος ειναι ο π.χ. Ακρολιμπας), οπότε δεν έχει νόημα να συλλέγεται. Ακόμα κι αν χρειαστεί να συλλεχθεί για φαρμακευτική χρήση, αυτός δεν είναι λόγος να καταστραφεί όλο το φυτό.  Κόβοντας λοιπόν μόνο τα φύλλα, εξασφαλίζεται η επιβίωση του χόρτου, πολύ πιθανόν και ο πολλαπλασιασμός του.  Τέλος, η σακούλα με τα χόρτα θα πρέπει να τοποθετείται σε σκιερό και δροσερό μέρος, ποτέ στον ήλιο και σε κλειστούς χώρους (πορτμπαγκάζ) γιατί έτσι μπορούν να μαραθούν, σε ελάχιστο χρόνο. Τα χόρτα πρέπει να διατηρούνται σε δροσερό μέρος, χωρίς να διαβρέχονται με νερό. Η υγρασία ευνοεί την ανάπτυξη μικροοργανισμών, με αποτέλεσμα να σαπίσουν.

Καθάρισμα και πλύσιμο των άγριων χόρτων

Τα χόρτα που μαζεύουμε ή αγοράζουμε θέλουν καθάρισμα. Καταρχήν, θα πρέπει να ξεχωρίσουμε τα διάφορα ξένα σώματα και χορταράκια που δεν τρώγονται. Μετά αφαιρούμε τα κιτρινισμένα ή άρρωστα φύλλα και βλαστάρια τους. Οι ρίζες τους είναι σκληρές για να βραστούν μαζί με τα τρυφερά βλαστάρια, οπότε θα κοπούν κι’ αυτές. Το ιδανικό είναι να φάμε τα χόρτα την ίδια ημέρα που θα τα μαζέψουμε, πολύ δε περισσότερο αν τα έχουμε αγοράσει. Τις περισσότερες φορές αυτό δεν είναι δυνατό, και οι λόγοι είναι διάφοροι. Θα χρειαστεί λοιπόν να τα συντηρήσουμε.

Βασικοί κανόνες συντήρησης μέχρι την κατανάλωση

Αν δεν βραστούν την ίδια ημέρα, είναι απαραίτητο να φυλαχθούν στο κάτω μέρος του ψυγείου, κλεισμένα σε αεροστεγείς πλαστικές σακούλες, κατάλληλες για τρόφιμα, από τις οποίες θα αφαιρεθεί ο περισσότερος αέρας συμπιέζοντας τες. Επίσης, είναι απαραίτητο να γίνεται καθαρισμός, χωρίς να πλυθούν,γιατί η υγρασία ευνοεί τον πολλαπλασιασμό των μικροοργανισμών που υπάρχουν σ’ αυτά, με αποτέλεσμα να χαλάσουν.

Το πλύσιμο των χόρτων γίνεται σε κρύο νερό.

---

Ποια είναι τα άγρια φαγώσιμα χόρτα της Ελλάδας

Όπως και να έχει για να μαζέψει κάποιος όχι μυημένος χόρτα από την ύπαιθρο καλό θα είναι να πάρει συμβουλές και από ντόπιους, επίσης καλό θα είναι να αποφεύγονται χωράφια κοντά σε καλλιέργειες, ιδικά δενδρώδεις, γιατί υπάρχει πάντα η περίπτωση να έχουν ψεκαστεί τα χόρτα με ζιζανιοκτόνα, ή να υπάρχουν άλλα υπολείμματα φυτοφαρμάκων.

---

Αγριοζοχός

Urospermum picroides / Οικ: Αστεροειδών-Asteraceae

Άλλες ονομασίες: Πικρίθρα, Κουφολάχανο

Ετήσιο φυτό που φτάνει τα 20-50 εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Το σχήμα τους και οι διαστάσεις των φύλων του δεν είναι σχεδόν ποτέ το ίδιο. Τα φύλλα του είναι σκουροπράσινα οδοντωτά και μακριά με παχύ κόκκινο μίσχο και κεντρικό νεύρο. Μαζεύεται από το Φθινόπωρο μέχρι το τέλος της άνοιξης. Η γεύση των φύλλων είναι λίγο πικρή, τρώγονται ωμά σε σαλάτες, μαγειρεύονται μόνα τους βραστά με μπόλικο λεμόνι ή σε συνδυασμό με αρνί ή κατσίκι. Τέλος χρησιμοποιούνται και σε χορτόπιτες.

---

---

Αγριοκαρδαμούδα

Capsella bursa-pastoris / Οικ: Brassicaceae

Άλλες ονομασίες: Αγριοκάρδαμο, τζουρκάς, ραγιάς

Ετήσιο ή διετές φυτό (κοινό ζιζάνιο), που φτάνει περίπου μέχρι τα 40 εκατοστά ύψος. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους, σε όλη την Ελλάδα. Τα φύλλα τους τρώγονται βραστά με άλλα φαγώσιμα χόρτα και χρησιμοποιούνται σε σαλάτες μαζί με τα άνθη τους, για πιπεράτη γεύση. ^[4] Τα φύλλα περιέχουν βιταμίνες Α, Β1, Β2, Β6 και C, σίδηρο, ασβέστιο, μαγνήσιο, νάτριο, κάλιο, ψευδάργυρο.^[10]

---

Αντίδια

Έιναι κοντινός συγγενής με το ραδίκι, τα αντίδια χαρακτηρίζονται επίσης από την πικρή τους γεύση. Διακρίνονται σε δύο βασικές ποικιλίες, το πλατύφυλλο και το κατσαρό και μαγειρεύονται ακριβώς όπως τα ραδίκια^[1] (βραστά, τσιγαριαστά, με κρεας ή πατάτες).

---

---

Αντράκλα – Γλιστρίδα

Portulaca Oleracia / Οικ: Portulacaceae

Άλλες ονομασίες: σκλιμίτσα, τρέβα, χοιροβότανο

Ετήσιο φυτό που φτάνει τα 20 εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Πολλαπλασιάζεται πολύ εύκολα για αυτό θεωρείτε και ζιζάνιο. Τα φύλλα της είναι σκουρωπά πράσινα, σαρκώδεις και παχιά. Λέγεται ότι αν μασήσεις μερικά φρέσκα φύλλα και τα βάλεις κάτω από τη γλώσσα σου ξεδιψάς. Έχει πολύ βιταμίνη C και σίδηρο και μια διατροφική έρευνα στην Κρήτη έδειξε ότι η κατανάλωσή της, όπως και η τσουκνίδα βοηθάει την καρδιά (είναι το φυτό με τα περισσότερα ω3 λιπαρά).

Μαζεύονται οι τρυφερές κορφές τους από την αρχή του καλοκαιριού μέχρι το φθινόπωρο. Τρώγεται ωμή σαλάτα με λαδόξιδο και κρεμμύδια ή προσθέτετ ε στη ντοματοσαλάτα. Γενικά μπορεί να αντικαταστήσει τα μαρούλια σαν πράσινο λαχανικό. Μαγειρεύεται γιαχνί κατσαρόλας.

---

Ασκόλυμπρος

Άγριο χέρσο, ποώδες, ετήσιο ή διετές φυτό. Τρώγονται τα στελέχη των φύλλων και η ρίζα, συνήθως ως βραστά, αλλά και ως φρικασέ. Είναι ιδιαίτερα νόστιμο και υγιεινό λαχανικό.^[8] Καταναλώνετε πολύ στην Κρήτη και ειδικά στο νομό χανιών.

---

---

Βλήτο

Amaranthus sp. / Οικ: Amaranthacae

Άλλες ονομασίες: Βλίστρος, γλίστρος, γλίντρος, βλιταράκι.

Είναι ετήσιο που φτάνει τα 80 εκατοστά, Μαζεύονται οι τρυφερές κορφές τους από αρχή καλοκαιριού μέχρι το φθινόπωρο. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Αποτελεί μεγάλο ζιζάνιο στις καλλιέργειες γιατί πολλαπλασιάζεται πολύ εύκολα και γρήγορα. Ο σπόρος του μπορεί να φυτρώσει και μετά από δέκα χρόνια. Πρέπει να το κλαδεύουμε συχνά για να πετάει από τα πλάγια πριν προλάβει να κάνει σπόρους. Τρώγονται βραστά με ξύδι ή λεμόνι και σε συνδυασμό με σκόρδο ή τσιγαριστά με διάφορα άλλα λαχανικά όπως οι κολοκυθοκορφάδες. Φτιάχνεται μέχρι και γιαχνί με πατάτες και χρησιμοποιείτε και για πίτες μαζί με άλλα άγρια φαγώσιμα χόρτα.

---

Βολβοί ή βροβιοι (ασκορδουλακκοι)

Muscari comosum (Μούσκαρι το εύοσμον), υπάρχουν και άλλα ειδει όπος το Muscari negletum

Βολβώδες, αυτοφυώμενο λαχανικό. Τρώγονται βραστοί με λάδι και ξύδι. Με σκόρδο και άνηθο γίνονται ιδιαίτερα νόστιμοι.^[8]

Οι βολβοί ήταν απο την αρχαιότητα ένας καλός μεζές ^[11]

---

Σίλυβο το μαριανό

Silybum marianum / Cardus marianus / Οικ: Σύνθετα (Compositae).

Άλλες ονομασίες: Γαϊδουράγκαθο, κουφάγκαθο, κάρδος, σίλυβο, άκανθο. Υπάρχουν παραλαγές στα  είδη ακανθού.

Διετές ακανθώδες φυτό που φθάνει σε ύψος το 1,5 μέτρο. Τα φύλλα του είναι πράσινα με χαρακτηριστικά άσπρα σημάδια σαν φλέβες και τα λουλούδια του έχουν χρώμα βυσσινί.Είναι φυτό ιθαγενές της Μεσογείου και φυτρώνει σε όλη την νότια Ευρώπη. Είναι αυτοφυές, ευδοκιμεί σε χερσότοπους αλλά και σε καλλιεργημένες εκτάσεις. Προτιμά τα ηλιόλουστα μέρη και τα καλά στραγκιζόμενα εδάφη. Πολλαπλασιάζετε εύκολα από μόνο του με τους σπόρους του και αντέχει μέχρι και τους -15 βαθμούς κελσίου.

H ρίζα και τα φρέσκα νέα φύλλα του τρώγονται ωμά ή μαγειρεμένα αλλά πρέπει πρώτα να αφαιρεθούν οι αιχμηρές άκρες τους, το οποίο είναι αρκετά χρονοβόρο. Τα φύλλα είναι αρκετά παχιά και έχουν ήπια γεύση όταν είναι νέα, αλλά γίνονται πιο πικρά το καλοκαίρι με τη ζέστη. Μαγειρεμένα έχουν γεύση σπανακιού.

Τα κεφάλια του μπορούν να φαγωθούν όπως οι αγκινάρες πριν ανθίσουν, αλλά είναι πολύ πιο μικρά. Οι ξεφλουδισμένοι μίσχοι του τρώγονται ωμοί ή μαγειρεμένοι, είναι εύγευστοι και θρεπτικοί και μπορούν να χρησιμοποιηθούν όπως το σπαράγγι ή το ρεβέντι ή να προστεθούν σε σαλάτες. Τρώγονται καλύτερα την άνοιξη όταν είναι νέοι πριν σκληρύνουν. Οι ψημένοι σπόροι του είναι υποκατάστατο του καφέ.

---

Ραπανίδα

Raphanus raphanistrum / Οικ: Brassicaceae

Άλλες ονομασίες:Άγρια ραπάνια, ραπανίδα, ραπανόβρουβα

Ετήσια φυτά που φτάνουν τα 60 εκατοστά Τα συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους σαν ζιζάνιο. Τα φύλλα τους είναι πράσινα μακριά.Τα τρυφερά φρέσκα φύλλα μαζεύονται από το φθινόπωρο μέχρι την άνοιξη. Μαγειρεύονται βραστά για σαλάτα και τρώγονται με ξύδι ή λεμόνι, ή γίνονται τσιγαριστά με μυρωδικά.

---

---

Ζοχός

Sonchus oleraceus / Οικ: Αστεροειδών-Asteraceae

Άλλες ονομασίες: Τσόχος, σφογκός

Ετήσιο φυτό που φτάνει τα 40-80 εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Τα φύλλα του είναι ανοιχτοπράσινα οδοντωτά και περιέχουν γαλακτώδη χυμό. Μαζεύεται από τις αρχές του φθινοπώρου μέχρι το τέλος της άνοιξης. Η γεύση τους είναι λίγο γλυκιά και τρώγονται βραστά με μπόλικο λεμόνι και μπαίνουν και σε χορτόπιτες μαζί με άλλα άγρια φαγώσιμα χόρτα και μυρωδικά.

---

Κάπαρη 

Στα ελληνικά νησιά μα και σε όλη τη Μεσόγειο συναντάμε αυτοφυείς θάμνους κάπαρης, «κρεμασμένους» σε απόκρημνα βράχια πάνω από τη θάλασσα. Μπορεί η κάπαρη να είναι και τόρα ιδιαίτερα δημοφιλής, αλλά φαίνεται πως ήταν ευρέως διαδεδομένη ήδη από την αρχαιότητα.

---

Καυκαλήθρα

Tordylium apulum / Οικ: Apiaceae

Άλλες ονομασίες: Μοσχολάχανο, καυκαλίδα, αγριοκουτσουνάδα

Ετήσιο φυτό που φτάνει τα 20 εκατοστά Τη συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Μαζεύονται τα φύλλα και οι τρυφερές κορφές της από το χειμώνα έως την άνοιξη που ανθίζει. Τη χρησιμοποιούμε κυρίως σε πίτες αλλά και σαν μυρωδικό σε φασολάδες και σάλτσες.

---

---

Κρίταμο

Αυτοφύεται κατά μήκος των ακτών ολόκληρης της Μεσογείου. Η ονομασία του στα αγγλικά (Rock Samphire)

Είναι γνωστό και με τις ονομασίες “σπαράγγι της θάλασσας”, “μάραθος της θάλασσας” ή “πίκλα της θάλασσας”.

Τα φύλλα του έχουν κυανοπράσινο χρώμα, είναι λεία, επιμήκη και σαρκώδη. Είναι πολύ στιλπνά και υπόλευκα, όπως της γλιστρίδας (ή αντράκλας), αλλά πιο πλατιά, πιο επιμήκη και με αλμυρή γεύση. Ανθίζει το καλοκαίρι, σχηματίζοντας «σκιάδια» των 8-36 ακτίνων, επί των οποίων βγαίνουν τα άνθη. Τα άνθη του είναι κιτρινοπράσινα. Ο βλαστός και τα φύλλα του, όταν τριφτούν, αναδίδουν μία ευχάριστη  μυρωδιά^[7]. Οι σπόροι του μιάζουν με το κριθάρι^[11], εξού και οι αρχαίοι το ονόμαζαν «κρίθμον». Στις παραθαλάσσιες περιοχές είθισται να πωλείται με την κοινή ονομασία «αρμύρα» ή και «αλμυριά» , λόγω της αλατότητάς του.^[7] Είναι γευστικό σαν συμπλήρωμα σε σαλάτα λαχανικών, γίνεται, επίσης, τουρσί μέσα σε ξύδι και άλμη, το οποίο χρησιμοποιείται, ως συνοδευτικό, σε θαλασσινούς μεζέδες. Τέλος, οι βλαστοί και τα άνθη του τηγανίζονται και γίνονται ομελέτες.

---

Λαγουδοπαξίμαδο ή Γλήχωμα

(Glechoma hederacea, ground ivy)

Αυτοφυόμενο, ποώδες φυτό, που ανήκει στην οικογένεια των Χειλανθών. Φυτρώνει σε δροσερά και σκιερά μέρη, κατά προτίμηση στις ρίζες της χαρουπιάς και μέσα στα σκίνα. Αφθονεί κυρίως στην Ανατολική Κρήτη, όπου και χρησιμοποιούνται σε μεγάλες ποσότητες οι βλαστοί και τα φύλλα του. Λόγω της ιδιαίτερης αρωματικής γεύσης του, προστίθεται συχνά στα φαγητά αντί του μαϊντανού. Το λαγουδοπαξίμαδο ή γλήχωμα το κισσόφυλλον μοιάζει με τον κισσό, όχι μόνο στην ονομασία, αλλά και στην μορφή. Οι βλαστοί του έρπουν, αλλά τα φύλλα του είναι όρθια.

---

---

Λάπαθο, Αγριολάπαθο

Rumex sp. / Οικ: Polygonaceae

Άλλες ονομασίες: Λάπατο, ξυνολάπατο, ξινήθρα, αγριοσέσκλο.

Ετήσια φυτά που φτάνουν τα 50 εκατοστά. Τα συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Έχει γύρω στα 5 είδη πολύ διαδεδομένα στην Ελλάδα.

Τα φύλλα του είναι σκουροπράσινα και έχουν μια ελαφριά ξινή γεύση^.[4]  Τα σκουροπράσινα φύλλα τους έχουν μια ελαφριά υπόξινη γεύση. Τρώγονται βραστά ή με κρέας, ενώ ταιριάζουν πολύ σε παραδοσιακές χορτόπιτες.^[1]

---

Μάραθος

Foeniculum vulgare / Οικ: Apiaceae

Άλλες ονομασίες: Μάλαθρο

Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Μαζεύονται τα φρέσκα φύλλα από το χειμώνα έως το τέλος της άνοιξης. Το χρησιμοποιούμε σε λαχανόπιτες αλλά και σαν μυρωδικό σε φρέσκιες σαλάτες και σάλτσες.

---

---

Μυρώνι (Κτενόχορτο της Αφροδίτης)

Scandix pectin veneris / Οικ: Apiaceae

Άλλες ονομασίες: Σκαντζίκι, κτενόχορτο της Αφροδίτης, μυριαλίδα.

Ετήσιο φυτό που φτάνει τα 20 εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Μαζεύονται τα φύλλα από το χειμώνα έως την άνοιξη που ανθίζει. Είναι συγγενεύουν με τον μαϊντανό, και μοιάζει πολύ οπτικά, η γεύση τους είναι πιο απαλή και μοιάζει πολύ με της γλυκόριζας. Η αρωματική τους ένταση τα καθιστά ιδανικά για παντός τύπου πίτες και σαλάτες.

---

Ραδίκια άγρια

Cichorium intybus / Οικ: Αστεροειδών-Asteraceae

Άλλες ονομασίες: Πικροράδικο, πικραλίδα.

Πολυετή φυτά που φτάνουν ένα μέτρο. Τα συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Μαζεύονται από το φθινόπωρο με τις πρώτες βροχές έως το τέλος της άνοιξης.^[4] Τα φύλλα τους είναι μακριά με έντονο πράσινο χρώμα, ενώ η γεύση τους είναι έντονη και πικρή. Τα ραδίκια, όπως εξάλλου και τα περισσότερα από τα χόρτα, είναι απολαυστικά βραστά με μπόλικο λαδολέμονο ως σαλάτα, ενώ είναι εξαιρετικά επίσης τσιγαριαστά ή στην κατσαρόλα με κρέας[1]

---

---

Σέσκουλα

Beta vulgaris / Οικ: Chenopodiaceae

Άλλες ονομασίες: Σέσκλο, γλυκορίζι.

Πολυετές φυτό που φτάνει μέχρι τα 50-60 εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Τα φύλλα τους είναι σκουροπράσινα γυαλιστερά και το νεύρο τους λευκό και χοντρό. Καλλιεργείτε και γι αυτό μαζεύεται, άνοιξη και φθινόπωρο.

Τα φύλλα τους είναι μεγάλα, γυαλιστερά, αρκετά σκληρά και γραμμωτά και έχουν παρόμοια γεύση με το σπανάκι. Τρώγονται ωμά ή βραστά ως σαλάτα

---

Σινάπι

Sinapis alba / Οικ: Brassicaceae

Άλλες ονομασίες: Αγριοσινάπια, σινιάβρη, βρούβες, γλυκόβρουβες.

Ετήσιο φυτό που φτάνει τα 80 εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Τα φύλλα του είναι πράσινα ανοιχτά. Μαζεύονται τα φύλλα το φθινόπωρο έως την άνοιξη.

Τα φρέσκα τρυφερά φύλλα τους τρώγονται βραστά μόνα τους ή με άλλα χόρτα και χρησιμοποιούνται μαζί με άλλα σε χορτόπιτες.

Καλλιεργείται και για τους σπόρους του. Αλεσμένοι χρησιμεύουν στην παρασκευή μουστάρδας.

---

---

Άγρια Σπαράγγια

Asparagus sp. / Οικ: Liliaceae

Άλλες ονομασίες: Σφαράγια, σπαραγγούδι, φρύγανο, κουτσαγρέλια.

Πολυετές φυτά που φτάνουν το ενάμιση μέτρο. Τα συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους και κυρίως κάτω από ακαλλιέργητες ελιές. Μαζεύονται οι τρυφεροί βλαστοί τους, δηλαδή τα νέα βλαστάρια που βγαίνουν από το Μάρτιο μέχρι τον Απρίλιο.

Τα τρυφερά πρώιμα βλαστάρια τρώγονται και ωμά σαν σαλάτα. Μαγειρεύονται ελαφρώς βρασμένα με λάδι και ξύδι για ορεκτικό και το ζουμί τους πίνεται και είναι διουρητικό. Με τα σπαράγγια γίνονται καταπληκτικές ομελέτες και σάλτσες για μακαρονάδα!

---

Σταμναγκάθι (ή Ραδίκι του βράχου)

Cichοrium Spinosun / Οικ: Compositae

Το σταμναγκάθι είναι ένα είδος της οικογένειας των ραδικιών το οποίο ανήκει στο γένος (

Cichorium

) και στην οικογένεια των (Compositae). Είναι φυτό που αυτοφύεται στη Κρήτη, την Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο, τις Κυκλάδες, θεωρείται το πιο εκλεκτό άγριο χόρτο της Κρήτης. Πρόκειται για ένα πολύ ξεχωριστό στη γέυση χόρτο, το οποίο τρώγεται παντού στην Κρήτη, τόσο ωμό, όσο και μαγειρεμένο με κρέας.

---

Σταμναγάθι

---

Πηγές και βιβλιογραφία:

[1] Τα χόρτα του χειμώνα – http://www.olivemagazine.gr/χρήσιμα/διατροφικά-χρήσιμα/τα-χόρτα-του-χειμώνα/

[2] Τα άγρια χόρτα της ελληνικής γης – http://www.naturanrg.gr/ta-agria-xorta-ths-ellhnikhs-ghs/

[3] http://www.agiosnektarios.gr/Herbs.pdf

[4] https://plantpro.gr/post/826

[5] http://gardentalk.gr/άγρια-φαγώσιμα-χόρτα/

[6] Σταμναγκάθι – http://plantpro.gr/post/734

[7] Κριταμο – https://enotitasaronikou.wordpress.com/2012/11/07/κριταμο-ή-κριθμον-το-παραθαλασσιο-ή-αρ/

[8] Χόρτα της Κρητης – http://www.cretan-nutrition.gr/wp/?page_id=1728#pap

[9] Χόρτα της Κρητης – http://www.cretan-nutrition.gr/wp/?page_id=1728&lang=el&page=2

[10] Αγριοκαρδαμούδα (Καψέλλα) – http://www.haniotika-nea.gr/120780-agriokardamouda-kapsella/

[11] Ελμουτ Μπαουμαν – Η ελληνική χλωρίδα, εκδοση της  Ελληνικής εταιρίας προστασίας της φύσεως, 1984

[12] Βότανα στον κήπο και στο μπαλκόνι μας, Ρουλα Γκόλιου, ISBN 978-960-457-681-4

[13] Όλα για την κάπαρη- http://www.bostanistas.gr/?i=bostanistas.el.article&id=1130